Менд йов...

Муузранд ирсн улс тус-тустан кергәрн тарад йовҗ одцхав. Цаһан күүктәһән хоюрн герән ахулчкад, даңгин йовдг кемдән ферм тал әмт зөөдг тергн деерән сууҗ авад йовҗ одв. Муузра эндр асхн малд һарсн уга. Манһдур Батаг балһснд күргх мөрн терг колхозас авх болсн тенүгән ясҗ бел кехәр йовҗ одв.

Өвгн һаза һарад эврә дассн авъясарн хухр-хухр гиһәд, ю-кү ахулад йовҗ йовад гертән орад: һаран уһаһад, саак кевтән эврәннь шуһудан орад, зулан өргәд, күрдән эргүләд, маанян умшад суув.

Шидрә мел ик баһ уга, икр өрәсн уга, Бата, Бата, — гилдәд шууглдад бәәдг болв. Эр, эм уга энүнә тускар төр кеҗ күүнддг болцхав. Эн му көвүндм әмтнә келн бичә күртхә! Хол һазрт йовх отхн көвүндм хаҗуһин шалтан бичә харһтха. Кесн күцәснь-керг, үүлд үзмҗ болҗ. Маңна тиньгр байрта, олн әмтнә хормад багтаҗ йовхиг ном, бурхн хуврг һурвн эрднь харул, хааһул болҗ, деернь дел болҗ, өмнь залмҗ болҗ йовхитн эрҗ мөргҗәнәв!.. — гиһәд, һанцарн шивр-шивр гиһәд, бәәнә.

Бата Василий хойр колхозин парвляһар орад. Тенүнәсн парт ячейкин сегләтрлә харһҗ, мендлхәр одв. — Мана күн әрә һаран тәвдг күн. Яһад сегләтр болад бәәдв! Урднь ЧОН-д, милицд церглҗ йовла. Нанла әдл сурһуль сурсн уга билә. Яһҗ нег орҗ хәләсә — гиһәд Бата «Хар, парт ячейкин сегләтр болв» — гиҗ эцкәсн бичг авснас нааран санад йовдг билә.

Бата Василий хойр «партячейкин сегләтр»— гиҗ дөрвлҗн дүрсн деер көк бекәр барлад өлгсн үүд татад орад ирцхәв.

Утулң тәвәд улан кенчрәр бүрксн ут нәрхн ширән цаадк өнцгтнь «Т» гидг үзг дуралһад көндлң тәвсн көк цемгәр бүркәтә бичкн ширә һатц Хар нег көк һадрта хавца (паапк) делгсн, хәләһәд сууҗ. Э, нам ирснчн сән болв, би чамур одхар биләв, суутн, суутн — гиһәд хойр тохаһан ширә деер тәвәд шанаһан түшәд тагчг болҗаһад, сана авсмн кевтә өмнк ширән татдгас нег ик дугтута (конверттә) цаас авад; чи энүг мартл уга авч йовад обкомд орулад өгчк эс — гиҗ оратҗ одн — гиҗәнә, чи болһа, геечквзәч! — гиҗ батлв.

Бидн партийцнр зурһан күн «Улан-эрг» орад района хургт йовҗанавидн харһхн угавидн. Менд йовҗ, сурһулян сәәнәр дас, — гиһәд нег цаасн мөң һарһҗ өгәд; чи Васи­лий Батаг дахад бас сурһульд эс йовҗанч? — гиҗ хөкрлв.

— Бата ахта улс даххас мана ууц күндрәд бәәҗ биший — гиҗ Василий инәв.

Та яһад эс эн кәдлмшән хайнат, сурһуль уга күүнд күчрдәд бәәхший? Альков хәләй, — гиһәд, Бата ахиннь өөр одад, көк һадрта хавцан (паапк) дотрк цаасдинь хәләв: «улуском ВКП(б)», «Обком ВКП(б)». «Облзу», «Райзо» гисн темдгүдтә, тиизтә, машиһәр барлсн, һарар бичсн цаасд дала.

— Ода эн хамган эндүрл уга яһҗ эд-бод кеҗ күцәнәт?— гиҗ Бата цаасд болһ умшн бәәҗ сурв.

Эн көдлмшәс басл зулнав, сурнав. Чидш угав — гиһәд эрлһ орулҗ өгнәв. Болхш, хургар шиидчкнә. Хургар шиидхлә арһ уга!.. Йосн бөк — гиҗ, Хар һаран делгв. Эн деерәс ирсн закврта цаасдыг эн көк хавцанд тәвдв. Авсн өдрән дор шуһуднь тәвнәв. Күцәсн өдрән дорнь тәвнәв. Цаасна даалһвр күцәхләрн «күцәгдв» гисн темдг деерк барун өңцгтнь иигәд улан харндаһар кирс тәвәд улан хавцанд тәвнәв — гиҗ улан һадрта хавца секв.

Тер хавцанта цаасд болһна, деед өнцгтнь улан, улан кирсмүд бәәнә. Теднәснь харһсинь татч авад үзүлхлә: Ямаран цаасн, хамаһас, кезә күцәгдсинь цугинь умшсн әдл цәәлһәд келҗ өгнә...

Ода инәгдл чадс—чидсәрн көдләд бәәнәвидн. Таднла әдл сурһульта улс манд уга. Тадн сурснтн баһдад, улм цаарлад шурһад йовнат. Тадниг күләһәд сууҗ болш уга. Тер цаадкан хәләһич!— гиҗ хоораннь деед шуһуд ик алтн һуута (рамкта) Ленина зург дор ишднь ораһад эрс түшүләд тәвчксн улан туг тал заав.

Бата Василий хойр үкс босад туг авад секв:

«Эн өңгргч җил малан менд тохнятаһар үвлзүлҗ, төлинь бүтн, бүрн һарһҗ авлһарн мана нутгт негдгч орм эзлснднь Дунд Нутгин күцәгч зөвлл (комитет) болн ВКП(б)-н улуском; Городовиковин нертә колхозин парт ячейкин товчаныг (бюрог) олнд одгч улан тугар мөрәлҗәнә» — гиҗ ик, алтн үзгүдәр барлата.

Бата Василий хойр нег-негән талан хәләлдәд «мөрә гид энл!» — гилдҗ, өврмҗ кеҗ, тугиг таңгсглҗ хәләлдв.

— Энүгитн орҗ ирсн улст үзгддгәр иигҗ кехмн гилдәд, тугиг делгәд Ленина зург дор алтн үзгүдинь дарвалһҗ хадв.

— Би нам яһв чигн иигҗ көдлҗ чадш угав — гиҗ Ба­та итклән илдкҗ үнән келв.

— Юн тадн иигҗ көдлх биләт! Таднд өдртнь сүүдр дахад, дегтр умшх кергтә. Асхнднь нәәрт гүүх кергтә, манд тиигдг чөлән уга — гиҗ Хар инәв.

Хойр иньг сегләтрин һар атхҗ мендләд һарцхав. Тенүнәсн колхозин ахлачинар орад мендләд, Василин өмскүл йөрәлһәд, кесг шин, сенр зәңгс соңсад. Уха авм сәәхн сүв, селвгинь соңсад мендләд тоогдад һарцхав. Тенүнәсн һарад үр-өңгсләрн орҗ мендләд, Зандан һаза одад, терз тусаһурнь биян үзүләд нар-цар йовҗ, йовҗ сөөнь өрәл болсн цагт ирҗ унтцхав.

— «Занда ирсмн уга гидг тер. Ирсн болхла нег темдгән үзүлх бәәсмн. Уга, ирсн болх! Намаг йовхиг меднәхн — гиҗ ухалад, орн туск терзәр Занда ирәд, бичкн цаһан хурһдарн арһул тоң-тоң гилһәд, цокн гисн болад, энд-тенд юмн «сард» гихлә, ирҗ йовсн болад, Бата эргә-дуһра бәәҗ, нөөртән диилгдәд, сүркрәд унтад одв.

Бата, Бата! Бос! Нүр-һаран уһаҗ хувцан селвҗ өмс. Муузра мөрн терг авч ирхәр йовҗ одв. Хол һазрт йовх улс өрүн серүһәр, үдин халунас урд йовтн. Хәләлч! Кесг көгшдүд хаалһичн йөрәхәр ирсн бәәнә! — гиһәд Цаһан, негл түрүн сурһульд йовулҗах, бичкн көвү серүлҗәх мет, эвлүнәр серүлв.

Батан өврт хонсн Өлзәт, эрт серсн бәәдлтә, Батан хулдҗ авч өгсн олн зүсн харндаһарн, олн зүсн юм зурад, Батан өөр сууна.

Василий босад Муузрад нөкд болхар йовҗ оч.

Муузран өөр әл бәәсн һурвн эмгн, хойр өвгн ирсн, Батан аавта җомбаһан уулдад, кезәңкән күүндлдәд, көйрлдәд сууцхана.

Бата майк, дотаҗ (трусик) хойртаһан нүдән нухад босҗ ирәд эмгд, өвгдлә мендләд нүр-һаран уһав.

— Йо хәәмнь, аавин отхн көвүн гер авх залу болад бәәҗ кевтәмб! Ичквт чир нүцк һолдһлзад йовдмб! Аль олн ахнрин дү болад аавдан эрклҗәхмб? Эн цагин баһчуд иим-иим акад: шалвр чигн биш, майг чигн биш юм өмсцхәнә. Гиҗгтә күүкд бәәхлә яахмб. Ичдм бишв!— гиҗ цә ууҗ суусн маштг эццн хар эмгн Батад соңсхҗ келв.

— Гиҗгтә күүкдтн манас бичкн шалвр үмснә! — гиҗ Бата шүдән арчн бәәҗ хәрү өгв.

— Ю тәтә, балдш! — гиһәд эмгн ууҗасн ааһта цәәһән цальгрулад оркв. Цуһар шууглдад инәлдв.

— Я, мана ачнр, җичнр цуһарн иим ханцн, хорма уга юмсуд өмсцхәнә. Энтн нам нег аю, эдт әрвн, махмуднь амр, сәнл!

Кезәнә маниг баһд; арвн дөрв, тав күртл шалдң йовулчкад шалвр гиһәд, у селгнгтә, өргн шуңһрцгта шидмсн өлгктә, немнә болсн юм уйҗ өгдг билүс. Бидн һалд көлчәһәд суухларн селгнгән шатаһад, туһл көөлдәд, тергд давшад наадхларн шуңһрцган шуулад экәсн гүвдүләд үкәд йовдг биләвидн— гиҗ, эмгнлә туслцад суусн, толһа деерән тахья тохсн, махта шар өвгн келҗ инәв.

Муузра Василий хойр колхозин хатрлч хойр хариг татсн, көгтә бичкн хар терг һаза авч ирәд, зогсачкад орҗ ирцхәв. Бата хувцан сольҗ өмсәд, дуңһралад суусн улсла сууһад цуһарн цәәһән ууцхав.

Деед бийд көлсән арчад суусн таҗрха цаһан үстә, урң-урң гисн уутьхн нүдтә, бөгдһр нурһта, деерк гер шүддн унҗ одсн, үг келхләнь шүднәннь амха ормарнь келнәннь үзүрнь шовлзад келсн үгинь бөлвәлүләд бәәдг эмгн даһман уудлад:

— Не, ном дасхар, күүнә хол һазрт йовҗах төрл көвүн, йовсн һазртан теңгрин шалтан уга. Ханядн—тома уга, цецгәчн хурц, чееҗчн сарул. Уусн-идснчн хот болҗ, унтсн нөөрчн нөр болҗ. Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, икинь күндлҗ, баһинь өкәрлҗ, ик номта, отг-нутгтан тоомсрта залу бол! Мөңгнлә әдл мөңк наста болҗ йов! — гиһәд нег шар арслң һарһҗ өгв. Дәкәд даһман негҗн бәәҗ: кукн тер йовсн хаалһдчн уста һол һатлгдну? — гиҗ чөләкә нүдәрн хәләҗ сурв? — Иҗл — гиҗ ик уста һол һатлгдмн! — гиҗ Муузра эндәснь хәрү өгв.

— А, нам тиим. Не тиигхлә; эн цаһан мөңгн, шаальг хойриг тер һол һатлсн цагтан «Усн хадын эзнд нерәдҗәнәв» — гиһәд дотран зальврад хайчк. Тер цагт чамаг дахҗ йовсн һә, әмтнә үлү үзлһн, хар келинь усн авад үлддмн — гиҗ эмгн цаһан мөңгн, шаальг хойран Батад атхулв.

— Не, не хайнав, икәр ханҗанав — гиһәд Бата Васи­лий, Муузра хойр тал нүдән ирмчкәд хавтхлв.

— Тиигтхә! Йөрәл бүттхә! — гилдҗ эмгнә седклинь тевчлдәд, йөрәлднь багтлдад наадкснь хошад, һурвад цаһан мөңгд, арслңгуд һарһад өгцхәв.

— Эннь мана белг — гиһәд Цаһан, хойр ик цаасн мөңг сарҗңнулад өгв.

— Не би Батад белгән дәкәд өгнәв... үвлдән даарсн цагт өмсҗ, Оватын һолын орсмудан бичә марттха— гиҗ өгчәнәв — гиһәд Василий ямана булар өлгүлсн өлгмр (свитр) һарһад өгв.

— Сурһуль сурч йовх күүнд сән белг болв, яһв чигн дулан зах хувцн — гиҗ йөрәҗ нирглдв.

Өвгн Батаг дуудҗ авад, нег цаасн мөңгн деер цаһан мөңг тәвҗ өгәд теврәд үмсв. Һулмтан зөв эргәд һар!— гиҗ Батан һарас татв. Бата зөв эргәд, Өлзәтәг теврҗ үмсәд — Лиҗиг ирхлә менд келтн, нанд бичг бичтхә! — гив. Лиҗтн яһла? — гиҗ одак хар эмгн сурв, я одак пионермүд оддг лагерт «халун усн» тал одла, удл уга ирхмн — гиҗ Муузра келәд босв.

Бата цуһаралань мендләд, чомдаһан авад һарв. Ба­таг үдшүлхәр цуһар шууглдад һарцхав. Һаза зогсҗасн тергн деер һар, көлнь нарнд шатад әәрстҗ одсн әдл-әдл гилгр хар көвүд наадад сууҗ. Бата бичкдүдлә цуһаралань мендләд, шора ширлгдсн көлстә толһасинь иләд, тергн деер чомдаһан тәвв.

Бичкдүд тергн деерәс буулдад, Һар-һаран бәрлдәд зогсцхав. Эдн Батан улан боокс шухтндг башмг, цаһан торһн киилг хойр цацгтнь, гүрмр торһн бүст җилвтлдәд, би бас Батала әдл болнав» — гих уха көвүд болһн ухалад, нусан татлдад, баһлцгарн хамран арчлдад әәрстә һарарн дайлдв.

Хатрлч хойр хар мөрн, хошад чикән селн хәәчллдәд, сүүлән сегллдәд, холд йовад одхан санҗ саңнаһарн наадлдв.

Муузра тергн деер һарад җолан үзүрәс авлһнла, хойр хар дор ормасн хагдад, хойр талан паструңкан шүүрлдәд, деед-өмәрән һарсн хаалһар дергәд хатрлдад һарв. Бата хотнас зөвәр ууҗмд һартлан ардан хәләһәд дайлад йовна.

Муузран өөр архалдад үлдсн зәрмснь дор ормасн хәрлдв. Зәрмнь өвгнә өөр тәмк татлдад, ду һарлдад үлдв. Одак мөрн тергн ирмг давад орлһнла, эндк зүн өмәрән һарсн хаалһар бас хойр мөрнд татсн тергн ик адһмта йовх бәәдлтә, тоорман теңгр өөд цоонгрулад орад аашна.

— Эн мууха догшар аашх тергмб! Одакс юм мартчкад хәрү аашдг болхий? — гиҗ, өвгнә өөр йовһн сууһад, тәмк татчасн махта шар өвгн келв.

— Одакстн экнә хаалһар һарлус — гиһәд өвгн босад нүдән гердв. Иигәд эдниг хойр, һурвн амн үг күүндтл, хойр кер мөрнд татсн тергн шуд торл уга, Муузран һаза өвгдин өөр ирәд зогсв.

Хойр мөрн көөс цахртлан көйрҗ, бөөрнь бүлтклзлдәд, зүркнь амаран һарн алдад, әмсхлдәд, уудан кемллдәд зогсв.

Җолач Манҗ мөрдин көлд цусн бууҗ одх гиһәд, Зандаг буулһн мөрдиннь йовдңгар арһул канюшн тал йовҗ одв.

— А, энтн мана багш күүкн бәҗлм, менд!— гиҗ өвгд босв. Өвгдлә мендләд ярлзҗ инәһәд, энд—тендән хәләчкәд:

— Бата йовлу?—— гиҗ сурв.

— Минь ода һарһад йовулчкад суусн бидн эн. Теер зо давҗ одв— гиҗ өвгн өргән заңһв.

— Яһлав, күүкн, мөрнчн хашңдад бәәҗ, нам теднәнчн тоормнь һазрт бууһад уга,—гиҗ хаҗудк өвгнь келв. Занда, өвгн өргән занһсн хаалһ тал ширтәд хәләв... Күмсгнь буугдад доран өскәһәрн эргәд һазр хәләв.

— Адһм кергтә билчи? Герт орҗ цә у, — гиҗ өвгн дуудв. Мууха утхин мөргн деер заагрҗ йовх зүркдв — гисн ухан өвгнә толһад орад одв.

— Керг уга... Бичг өгч тәвхәр седләв... Аав, ханҗанав! — гиҗ келчкәд, Занда дурта, дурго хойран заагар, туңгрцган өрәсн һартан селдңлзүләд үрвәд, чинәнь алдрсн күүнә бәәдлтә хәрҗ одв. Хойр өвгн нег-негн талан хәләлдчкәд, хар-цаһан дун уга салад хәрцхәв...

Бата маңһдуртнь урднь хойр һурв йовчксн ут зам улан хаалһар Әәдрх хәләһәд делсәд һарв. Машинә төгән ард хурлһсн тоорм, Батаг «дәкәд нег цөөкн хонгт бәәһәд йов» — гиһәд күцәд шүүрхәр седәд, ки дайлад көөлдәд хорма деернь бүргнәд йовна. Хаалһин хаҗуһар дерәлдәд урһсн: «керсң», «темән чикн», «көгсн», «согту хар» — менд йовҗ, менд ир! гилдәд, толһаһан геклдәд, бүчрәрн дайлдсн болна...

Әәдрхнд ирәд саак арвдгч пристнәс кермд сууҗ авад

224

Иҗл өөдләд һарв. Асхн каюттан орад, үзсн, соңсан бичдг хар-һадрта зузан дегтрән делгәд суув...

Хальмгин амар келгдәд, әмт кедәд йовдг урн үг: тууль, түүк, келвр яһсн йорал уга байн юмб? Эн хамгиг дегтрт буулһҗ юңгад эс бичсмб? «Җаңһр», «Хан Төлвс», «Чөөҗд әрәгнин тууҗ», әәлдхлин бичг, «Чикнә хуҗр» моңһл үзгәр бичәтә бәәдгҗ гинә. Терүгинь мана аавнр, ахнр маднд меддг арһ уга. Тер үзгүдинь: баячудын көвүд, гелңгүд, зәәсңгүд дасдг бәәҗ. Эврәннь харңһуһар бәргдҗ йовсн өвкнр, эк, эцкнрән гемнҗ болш уга. Тер бийнь хальмгин олн келдг урн үг даргдл уга дахад йовдгҗ.

Һанцхн мини меддг нег әәмгә улс: мана өвгн, Цаһан, Җавлян Бадм, Шокин Цаһан, Шольшг, Санҗ Темәнг, Шарин Эрднь гиһәд, сурһуль уга улс шуд соңсврар ямаран сәәхн келцхәнә. Бүкл таңһчд кедү тиим келнә билгтә улс бәәх. Теднд ном дасхсн болхла, ямаран номта улс бәәх билә. Кедү сәәхн урн үгтә дегтрмүд бичх бәәсн.

Тиим улс йоста гидг күн көндәһәд уга—эрднь чолун!.. Ода ном дасад эн эрднь чолуг көндәһәд дотркинь уудлад, шинҗләд авхла ямаран ик хөөтин зөөр!

Романа

Негдгч дегтрин чилгч.